Carlo van de Weijer: "AI heeft een enorm potentieel om elk leven te verbeteren"

Robots lopen inmiddels makkelijker over hordes heen en balanceren beter dan mensen. In de Verenigde Staten rijden auto’s al autonoom – zij het nog op testbasis. Dankzij de recentelijke, eenvoudige beschikbaarheid van gratis chatbots zoals ChatGPT, is kunstmatige intelligentie (AI) en de snelle ontwikkeling ervan bovendien nu ook definitief doorgedrongen tot de mainstream. Kansen of risico’s? Dreigt de controle verloren te gaan als de machines te intelligent worden? En welke autoriteit kan voor het gebruik van AI ethische normen definiëren? Carlo van de Weijer, directeur van het AI Systems Institute in Eindhoven, weet als expert op gebied van kunstmatige intelligentie de antwoorden.

De snelle ontwikkeling van AI momenteel is in cijfers uit te drukken: In 2018 werden er wereldwijd nog 20.000 patentaanvragen ingediend, in 2021 waren dat er meer dan 141.000. Scenario's die we kennen uit sciencefictionfilms lijken opeens realistisch. Zullen machines binnenkort de controle overnemen?

Carlo van de Weijer: Toen we bakstenen uitvonden, konden we huizen bouwen - maar we konden er ook iemand mee in het gezicht slaan. Vandaag de dag bakken we miljoenen stenen om huizen te bouwen - niet om ze naar anderen te gooien. Een nieuwe technologie is dus in de eerste plaats een verbetering. In het geval van AI zijn de gevaren en de keerzijde echter groter en hebben ze zeker een dystopisch potentieel. Ze zouden een catastrofe op wereldschaal kunnen veroorzaken.

Dat klinkt eerder apocalyptisch dan verlossend. En zelfs Google CEO Sundar Pichai gaf in een recent interview toe dat hij 's nachts niet kan slapen vanwege de snelle AI-ontwikkelingen. Ten grondslag hiervan ligt bezorgdheid over een totaal verlies van controle en de vraag of de mensheid op een gegeven moment de controle zal verliezen over de technologie die hetzelf heeft ontwikkeld. In een brief roepen al meer dan duizend mensen, waaronder wetenschappers en prominente ondernemers, op tot een pauze om gezamenlijk wereldwijd veiligheidsprotocollen uit te werken.

Ik begrijp de beweegredenen achter de actie. Ze roepen op tot een ontwikkelingsstop of een pauze van zes maanden, en toch weten ze waarschijnlijk allemaal dat dit onmogelijk is. Maar met deze oproep, die door veel belangrijke persoonlijkheden is ondertekend, zijn ze er in ieder geval in geslaagd om de kwestie op de agenda te zetten en zo een debat op gang te brengen. Ik volg dit debat en er zijn minstens evenveel mensen die deze discussie zien als bangmakerij als anderen die - terecht - serieuze zorgen hebben en oproepen tot strenge wetten en regels op zo kort mogelijke termijn.

Er is bijvoorbeeld wetgeving nodig tegen de verspreiding van deepfakes. De manipulatie en desinformatie waarvoor AI kan worden gebruikt, draagt het risico in zich van immense sociale explosieven.

Nieuwe technologie kan mensen slimmer maken. Maar omgekeerd is er ook een risico dat domme mensen een stuk dommer worden. Als de technologie wederkerig is of met slechte bedoelingen wordt gebruikt, dan kan het een borrelende bron van desinformatie worden. Op dit moment zijn er meer mensen dan ooit in de wereld die ervan overtuigd zijn dat de aarde plat is. Als de nieuwe technologie alleen gebruikt wordt om iemands eigen kijk op de wereld te bevestigen, dan betekent dat gevaar. We moeten ons hiervan bewust zijn en wereldwijd samenwerken aan een ethisch en moreel kompas voor robots en machines, zodat ze geen bron van gevaar vormen.

Hoe zou dit morele en ethische kompas eruit kunnen zien en waarom zouden machines, die steeds slimmer worden, het moeten accepteren?

De robots van de toekomst, die veel slimmer zullen zijn dan wij, zullen niet weten waar deze regels vandaan komen. Maar ze zullen ze wel volgen. Vergelijkbaar met de manier waarop we met religies leven: Er waren regels van God of goden die we gewoon volgden zonder precies te weten waar God was. Maar we wisten dat de samenleving beter functioneerde met deze regels dan zonder. We moeten als deze goden worden voor de machines van de toekomst - en dan hopen dat ze min of meer godvrezend zijn.

Naast gerichte desinformatie en het mogelijke verlies van controle , zou massale werkloosheid een negatief gevolg kunnen zijn van AI-technologie en sociale onrust veroorzaken. Beroepen zoals schrijvers, architecten en software-ingenieurs verdwijnen mogelijk.

We moeten geen dreigend scenario over banenverlies oproepen, want dat gebeurt altijd als er nieuwe technologieën worden uitgevonden. Bovendien verdwijnen er niet alleen banen, er worden ook veel nieuwe banen gecreëerd. Het zijn de repetitieve banen die zullen verdwijnen. En wanneer machines monotoon routinewerk overnemen, betekent dit dat werknemers zich volledig kunnen concentreren op hun talenten, nieuwe vaardigheden kunnen ontwikkelen en creatiever kunnen zijn. Werknemers kunnen zich concentreren op het toevoegen van waarde en dan neemt de productiviteit toe. Ook hier betekent nieuwe technologie vooruitgang, zelfs binnen de piramide van Maslow. Ik vergelijk dit altijd graag met schilderen: getrainde computers schilderen netjes en blijven binnen de lijntjes. En wij mensen definiëren deze lijnen en kleuren buiten de lijnen.

Wie zal het meest profiteren van AI?

Ik zie drie toepassingsgebieden waar AI een belangrijke rol zal spelen. Een daarvan is de hightechindustrie. Mijn instituut is, net als ASML en veel andere hightechbedrijven, gevestigd in Eindhoven. Om de Wet van Moore levend te houden en de volgende stap te zetten, hebben deze bedrijven AI nodig.

Het andere is dat de machines zo complex zijn en zoveel data produceren dat je AI ook nodig hebt voor data-analyse om deze machines nog productiever en betrouwbaarder te maken. En om de machines slimmer te maken.

En het andere toepassingsgebied?

Medische technologie. Zowel in preventie als in diagnostiek en in de behandeling van patiënten. Data kunnen ervoor zorgen dat we in de toekomst ziekten als kanker en Alzheimer vroegtijdig opsporen. Worden we toch ziek, kunnen de behandeling verbeteren. Daarnaast kunnen medische robots de gezondheidszorg ontlasten: om in de toekomst goede zorg te garanderen, kunnen we computers en robots gebruiken omdat er niet genoeg verpleegkundigen zijn om het te doen.

AI wordt al gebruikt in de automobielsector en in de transportsector in het algemeen. Hoe zal AI daar verder ingezet worden?

Hier werken we niet zozeer aan de versie van volledig autonoom rijden, maar meer aan het veiliger maken van het verkeer met behulp van technologie en aan de organisatie van mobiliteit en logistiek.

In deze context dient de slimme, zelfrijdende auto vaak als het voorbeeld bij uitstek voor AI, nietwaar?

Natuurlijk zijn zelfrondrijdende auto's mogelijk, maar dit zou slechts een afgeslankte versie van openbaar vervoer zijn. Waarom zou ik mijn kinderen, die ik de hele dag niet zie, in een zelfrijdende auto zetten en ze niet zelf naar school rijden? En het kost enorm veel knowhow om de auto's echt zover te krijgen. Ik zie hier geen markt voor. Aan de andere kant zie ik wel een markt voor auto's die technisch veilig zijn, negentig procent van het rijden doen zodat de bestuurder kan rusten, en waarbij het risico op ongelukken tot een minimum wordt beperkt. Dit is waar het volledige voordeel van AI duidelijk wordt: wanneer robots de lijnen uitzetten, kunnen we ons richten op de mens.

Interiew: Janine Damm